Czy ksylitol jest dobrą alternatywą dla cukru buraczanego i trzcinowego?

Nadmierne spożycie cukru doprowadza do nadwagi, zaburzeń w układzie pokarmowym, a także przyczynia się do rozwoju cukrzycy. Nic więc dziwnego, że tak wiele osób poszukuje alternatywnych „słodzików”. Jednym z nich jest ksylitol, czyli alkohol cukrowy wytwarzany pierwotnie z drewna i kory brzozowej. Czy jest to zdrowy i korzystny zamiennik cukru? Jak wpływa na organizm?  

Czym jest ksylitol? 

Ksylitol to nic innego jak cukier brzozowy, wykorzystywany jako bezpieczniejsza alternatywa dla niezdrowego cukru buraczanego lub cukru trzcinowego. Z punktu widzenia chemii jest to 1,2,3,4,5-pentahydroksypentan, czyli polialkohol o słodkości analogicznej, jak ta, która cechuje sacharozę. 

Ksylitol produkowany jest nie obecnie tylko z drewna i kory brzozowej, ale też z innych drzew liściastych, a także kolb kukurydzy. Są to surowce bogate w hemicelulozy, w których skład wchodzi ksylan (to z niego powstaje ksylitol). 

Nie jest jednak prawdą, jakoby czysty ksylitol naturalnie występował roślinach. To niestety często powielany mit, który ma na celu zbudowanie przekonania, że jest to związek naturalnego pochodzenia. Możesz się o tym przekonać, zagłębiając się w technologię produkcji ksylitolu. 

Opracowali ją Finowie. Wykonali kwasową hydrolizę na drewnie brzozowym zasobnym w ksylany (polisacharydy). Następnie poddali ksylany chemicznej redukcji przy obecności sproszkowanego niklu (umożliwiającego zajście akcji uwodornienia), wodoru pod ciśnieniem do 50 MPa i w temperaturze przekraczającej 100 st. Celsjusza. 

Nie jest to jednak wyłączna metoda pozyskiwania ksylitolu. Do jego produkcji wykorzystuje się m.in. kwas glukonowy, sole kwasu glukonowego czy też glukonolakton w roli substratu, czyli związku zmieniającego się w czasie reakcji chemicznej.  

Najtańszą technologią produkcji ksylitolu jest fermentacja mikrobiologiczna hemiceluloz. Za proces hydrolizy (w której efekcie powstaje ksyloza) odpowiadają w tym przypadku mikroorganizmy (drożdżakowce i szczepy drożdży spożywczych). Samo przekształcenie ksylozy do postaci ksylitolu odbywa się właśnie dzięki fermentacji mikrobiologicznej. 

Jakie są właściwości ksylitolu? 

Właściwości ksylitolu są tożsame bez względu na technologię jego produkcji. Mimo rozpowszechnianego mitu zarówno ten wytworzony w procesie chemicznym, jak i metodami mikrobiologicznymi ma takie samo działanie.

Mimo że, ksylitol jest tak słodki, jak sacharoza, to jednak ma o aż 40 proc. niższą wartość energetyczną (2,4 kcal/g) oraz niski indeks glikemiczny wynoszący 13. Ten alkohol cukrowy ma postać białego proszku pozbawionego zapachu.
W przeciwieństwie do zwykłego cukru, jaki stosujesz być może na co dzień w kuchni, nie ulega karmelizacji. 

Ksylitol jest metabolizowany w wątrobie (metabolizm bezpośredni) albo w drodze fermentacji bakteryjnej w odcinku jelita grubego (metabolizm pośredni). Uznawany jest za prebiotyk, ponieważ wspiera florę bakteryjną w jelitach, czego niestety nie można powiedzieć o zwykłym cukrze buraczanym bądź trzcinowym.

Co ciekawe, ksylitol doceniany jest za przeciwpróchnicze właściwości. To zasługa tego, że nie dochodzi do jego fermentacji w jamie ustnej, a przez to nie jest na tym odcinku przewodu pokarmowego przekształcany przez bakterie do postaci kwasów. Mało tego! Ksylitol przywraca w jamie ustnej balans kwasowo-zasadowy, niekorzystny dla rozwoju i namnażania się drobnoustrojów, w tym bakterii Streptococcus mutans w ślinie oraz na płytce nazębnej. Utrzymuje też balans wapniowo-fosforanowy w ślinie, co ma korzystny wpływ na mineralizację szkliwa. 

• Ksylitol pobudza wydzielanie śliny. Jest to istotne zarówno z punktu widzenia profilaktyki przeciwpróchniczej, jak i leczenia kserostomii, czyli suchości w jamie ustnej. 

• Ksylitol wykazuje właściwości przeciwdrobnoustrojowe. Wspiera zwalczanie bakterii i grzybów. Przez to może być wykorzystywany w łagodzeniu przebiegu niektórych infekcji, w tym stanów zapalnych. W przypadku dzieci stosowanie ksylitolu redukuje występowanie zapalenia ucha środkowego o aż 25–40 proc. 

• Ksylitol poprawia wchłanianie wapnia w jelitach, co korzystnie wpływa na przebieg mineralizacji kości. To szczególnie korzystne dla dzieci w okresie wzrostu oraz kobiet wchodzących w okres menopauzy, gdy znacząco zwiększa się ryzyko rozwoju osteoporozy. 

Ksylitol możesz stosować nie tylko doustnie, ale i w postaci aerozolu do nosa. Wówczas bakterie z większym trudem przywierają do błon śluzowych, co ułatwia oczyszczanie nosa i zatok. 

Erytrol czy ksylitol, a może coś jeszcze? Czym zastąpić cukier? 

Ksylitol to tylko jedna z dostępnych alternatyw dla zwykłego cukru. Dość popularny jest też erytrol. Co to jest? To związek wywarzany z glukozy (pochodzącej najczęściej z kukurydzy lub pszenicy) w procesie fermentacji i z udziałem drożdży. Jest metabolizowany przez organizm w śladowym stopniu. Jego słodkość nie przekracza 60–80% słodkości sacharozy. W przeciwieństwie do ksylitolu erytrol oddziałuje na organizm w minimalnym stopniu. 

Poza erytrolem cukier może zostać zastąpiony przez sorbitol, wytwarzany w procesie uwodornienia glukozy z udziałem katalizatora niklowego (tak jak to ma miejsce przy produkcji ksylitolu metodą opracowaną przez Finów). Cały wchłonięty sorbitol ulega metabolizmowi. Jego słodkość nie przekracza 50–60% słodkości sacharozy.
Przy jego stosowaniu należy zachować umiar, ponieważ może zaburzać funkcjonowanie nerek i negatywnie wpływać na pracę układu pokarmowego. 

Maltitol produkowany jest z maltozy, pochodzącej ze zbóż (zwłaszcza kukurydzy). Słodkość maltitolu wynosi 60–90% słodkości sacharozy. Ze względu na dużą odporność na wysokie temperatury wykorzystywany jest w cukiernictwie i piekarnictwie. 

Czy stosowanie ksylitolu może być niekorzystne? 

Stosując ksylitol w zbyt dużych dawkach, nie doprowadzisz do zatrucia organizmu. Jak się okazuje nawet długotrwałe spożywanie 200–400 g ksylitolu nie wykazuje właściwości toksycznych. Nie oznacza to jednak, że nadmierna podaż tego związku jest korzystna dla organizmu. Wskutek nadmiernego spożycia niecały ksylitol jest wchłaniany do krwiobiegu. Część pozostaje w jelicie cienkim, gdzie zatrzymuje wodę. W efekcie pojawiają się bolesne wzdęcia i gazy, ponieważ bakterie zwiększają swoją aktywność metaboliczną. 

Źródła: 

1. M. Kalemba-Drożdż, Ksylitol – fakty i mity czy to substancja prozdrowotna, czy tylko chwyt marketingowy?, „Public Health Forum” 2018, nr 2 (45), s. 95–99. 
2. D. Baranowski, J. Rutkowska i in., Ksylitol – rola technologiczna i żywieniowa, „ŻYWNOŚĆ. Nauka. Technologia. Jakość” 2020, nr 2 (123), s. 5–21. 
3. M. Grembecka, Ksylitol – rola w diecie oraz profilaktyce i terapii chorób człowieka, „Bromatologia i Chemia Toksykologiczna” 2015, vol. XLVIII, nr 3, s. 340–343.