Kto i kiedy powinien stosować dietę eliminacyjną?

Dieta eliminacyjna polega na czasowym lub stałym wyłączeniu z żywienia produktów podejrzanych o wywoływanie działań niepożądanych. Zaleca się ją m.in. osobom z celiakią, nietolerancją laktozy czy alergią na białka mleka krowiego. Niekiedy dietę tę muszą stosować też kobiety karmiące piersią. Zobacz, co warto wiedzieć o diecie eliminacyjnej. 

Co to jest dieta eliminacyjna?

Dieta eliminacyjna to rodzaj jadłospisu, w którym wyklucza się produkt lub grupy produktów zawierające szkodliwy składnik żywności. Przejście na tego typu dietę zwykle podyktowane jest występującym schorzeniem, np. alergią pokarmową czy celiakią, ale eliminacja pewnych pokarmów może być również dobrowolna i wynikać z własnych przekonań — przykładem jest dieta wegetariańska. 

Na czym polega dieta eliminacyjna?

Główną zasadą diet eliminacyjnych jest rezygnacja ze spożywania pokarmów szkodliwych i zastąpieniu ich produktami o podobnej wartości odżywczej. Wprowadzenie do diety zdrowych zamienników pozwala na dobre zbilansowanie jadłospisu i uniknięcie niedoborów żywieniowych. Szczegółowe zalecenia dietetyczne w diecie eliminacyjnej zależą od konkretnej jednostki chorobowej, w której należy stosować dietę eliminacyjną. 

Jak długo trwa dieta eliminacyjna? Niekiedy wystarczy jedynie czasowe ograniczenie pewnych pokarmów, np. u małych dzieci z objawami alergii pokarmowej. Dieta eliminacyjna wprowadzana jest na pewien okres, a następnie sprawdza się, czy dany składnik jest już tolerowany przez organizm. W większości przypadków dzieci wyrastają z alergii, a leczenie dietą eliminacyjną alergii trwa nie dłużej niż 2-3 lata. 

Niektóre schorzenia wymagają stosowania ścisłej diety przez cały czas. Chorobą, w której dieta jest podstawą leczenia i trzeba przestrzegać jej do końca życia, jest celiakia. Podobnie jest w przypadku nietolerancji laktozy. Osoby z wrodzonym niedoborem laktazy muszą przejść na ścisłą dietę bezlaktozową. Z kolei u chorych z wtórnym niedoborem laktazy, który pojawia się przy ostrym zapaleniu jelit, nieleczonej celiakii czy chorobie Leśniowskiego-Crohna, konieczne jest czasowe wyeliminowanie laktozy do czasu zagojenia śluzówki. 

Przy pierwotnym niedoborze laktazy (niedobór związany z postępującym spadkiem aktywności laktazy, najczęściej występujący wraz z wiekiem) postępowanie dietetyczne zależy od indywidualnych predyspozycji. Gdy niewielkie dawki laktozy są dobrze tolerowane, wystarczy tylko ograniczyć spożycie produktów z laktozą. Jeśli nawet śladowe ilości laktozy wywołują objawy chorobowe, uzasadnionych wprowadza się dietę bezlaktozową. 

Rodzaje diet eliminacyjnych

Wyróżnia się kilka rodzajów diet eliminacyjnych. Do najpopularniejszych rodzajów tych diet należą: 

Dieta eliminacyjna w celiakii

Celiakia (choroba trzewna) to choroba autoimmunologiczna, w której występuje nietolerancja glutenu. Składnik ten działa toksycznie na kosmki jelitowe (wypustki znajdujące się na powierzchni błony śluzowej jelita cienkiego), prowadząc do ich zaniku i zaburzeń wchłaniania składników odżywczych. W diecie bezglutenowej wyklucza się produkty zawierające pszenicę, jęczmień, żyto oraz wszystkie inne produkty, w których znajdują się śladowe ilości glutenu. 

Dieta eliminacyjna w nietolerancji laktozy

 Chorym z nietolerancją laktozy zaleca się dietę bezlaktozową lub z ograniczeniem laktozy. Głównym źródłem laktozy jest mleko, zarówno krowie, jak i kozie czy owcze. Ponadto laktoza znajduje się w jogurtach, kefirach, maślance, serach białych i żółtych, lodach czy śmietanie. 

Dieta eliminacyjna w alergii pokarmowej

W alergii na białko mleka krowiego stosuje się dietę bezmleczną. Eliminuje się mleko oraz przetwory mleczne (jogurty, kefiry, twarogi, masło, napoje mleczne), słodkie wypieki (naleśniki, herbatniki, budynie), parówki i inne produkty, w których składzie znajduje się dodatek mleka. Oprócz alergii na białko mleka krowiego uczulać mogą także: jaja, orzechy, ryby, skorupiaki, soja, pszenica czy jajka. 

Dieta eliminacyjna w atopowym zapaleniu skóry (AZS)

W atopowym zapaleniu skóry dietę eliminacyjną stosuje się jedynie u pacjentów z potwierdzoną klinicznie alergią pokarmową. W innych przypadkach wprowadzenie restrykcji żywieniowych nie ma uzasadnienia medycznego. 

Dieta wegetariańska i wegańska

W diecie wegetariańskiej wyklucza się mięso i inne produkty pochodzenia zwierzęcego. Wyróżnia się kilka rodzajów wegetarianizmu: 

• laktoowowegetarianizm – osoby na tej diecie oprócz produktów roślinnych mogą spożywać mleko, przetwory mleczne, jaja oraz miód, 
• laktowegetarianizm – dopuszcza spożywanie produktów roślinnych, mleka i przetworów mlecznych, 
• owowegetarianizm – w jadłospisie mogą znaleźć się produkty pochodzenia roślinnego oraz jaja, 
• pescowegetarianizm – w diecie dozwolone są produkty roślinne oraz ryby, 
• semiwegetarianizm – w tej odmianie wegetarianizmu dopuszczone jest spożycie produktów pochodzenia roślinnego, mleka i produktów mlecznych, jaj oraz ryb i drobiu. 

Dieta wegańska polega na rezygnacji ze wszystkich produktów odzwierzęcych: mięsa, nabiału, jaj i miodu. W menu mogą znaleźć się wyłącznie produkty roślinne: warzywa, owoce, produkty zbożowe, orzechy, oleje roślinne, nasiona i pestki. 

Dieta eliminacyjna a karmienie piersią 

Dieta eliminacyjna podczas karmienia piersią powinna być stosowana tylko w uzasadnionych przypadkach, ponieważ wykluczenie z diety mamy produktów potencjalnie alergizujących nie zmniejsza ryzyka rozwoju alergii pokarmowej u dziecka. Dietę eliminacyjną zaleca się jedynie wtedy, gdy u dziecka pojawi się alergia na białka mleka krowiego. W takiej sytuacji kobieta przechodzi na dietę bezmleczną i stosuje ją przez okres karmienia piersią. 

Bibliografia: 

1. Jarosz M., Praktyczny podręcznik dietetyki, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2010. 
2. Małaczyńska T., Leczenie dietetyczne dzieci z alergią na białka mleka krowiego, Alergia Astma Immunologia 2015, 20 (1): 24-34. 
3. Tatka A., Pawliczak R., Czy dieta ma znaczenie w atopowym zapaleniu skóry?, Alergologia Polska 2022, 9, 2: 99-105.